تکنیک های صدا سازی در مداحی

الف) تمرینات صدا

به طور معمول تمرینات صوتی با سه رویکرد مختلف قابل طراحی و تنظیم است. باید توجه داشت که در برخی از ویژگی های صوتی تمرین نمی تواند نقش چندان مؤثری در بهبود وارتقاء آن ویژگی داشته باشد. برای مثال در طنین ذاتی صوت و یا تحریر، اگر استعداد اولیه قابل توجهی وجود نداشته باشد، با تمرین نمی توان آن را بهبود بخشید اما در سایر ویژگی های صوتی تمرینات حساب شده و مستمر یقیناً موجب بهبود هر چه بیشتر آنها خواهد شد.

تمرین انعطاف و وسعت....

(برای مطالعه بر روی لینک ادامه مطلب کلیک کنید)

این تمرینات بهتر است صبح ها پیش از صرف صبحانه و یا عصرها پس از استراحت بعد از ظهر و به مدت 15 تا 20 دقیقه در روز و در یک برهۀ زمانی 4تا6 ماهه صورت پذیرد. ابتدا لازم است یک دیاپازون یا تیونر(Tuner) تهیه نموده تا بوسیله آن بتوانید تمرینات مربوطه را انجام دهید. توجه داشته باشید دیاپازون ها معمولاً دو نوع هستند. نوع معمولی که خود به دو شکل مختلف یعنی دایره شکل و نعل اسبی است و نوع دیجیتالی آن که به نام تیونر شناخته می شود.

آنچه که بیشتر در دسترس علاقمندان است نوع دایره شکل دیاپازون است. دیاپازون وسیله ای است که به واسطه ی آن می توان صدای نت های موسیقی را اجراء و فرکانس صحیح و استاندارد هر نت را شناخت. به همین سبب آن را متر صدا می دانند همان طور که به وسیله متر می توان قد را اندازه گیری کرد به وسیله دیاپازون نیز می توان وسعت یک صدا را شناخت. در اطراف دایرۀ دیاپازون سوراخ هایی به تعداد 13 عدد وجود دارد که در مقابل هر سوراخ حروف یا علامت هایی درج گردیده است.

حروف A، B، C، E، F و G به ترتیب نشان گر نت های لا(La)، سی(Si)، دو(Do)، ر(Re)، می(Mi)، فا(Fa) و سُل(Sol) می باشند. علامت های b(بمل) و #(دییز) هم در بین این حروف به معنای این است که نت اصلی نیم پرده بم یا زیر گردیده است. اگر در هر سوراخ فوت کنیم صدای آن نت شنیده می شود فاصله هر سوراخ با بعدی نیم پرده و با سوراخ یکی پس از آن یک پرده است.

البته به یاد داشته باشید که در موسیقی بین نت های سوم و چهارم یعنی می(Mi)، فا(Fa) و هفتم و هشتم یعنی سی(Si) و دو(Do) به طور طبیعی نیم پرده وجود دارد. به همین دلیل است که روی دیاپازون بین این نت ها علامت بمل و دییز وجود ندارد. براین اساس مجموع پرده های موجود در یک گام موسیقایی یعنی از نت Do تاDo بعدی 6 پرده است.

ابتدا با استفاده از یک دیاپازون، پائین ترین فرکانس صدای خود را پیدا نمائید. سپس از همان نت یا درجه شروع به کشش صدا به صورت آوای(آ) به مدت یک تا دو دقیقه(البته همراه با اعاده نفس) نمائید. دقت کنید که در حین کشش هر نت، فرکانس صدا بالا و پائین نرفته و ثابت بماند. سپس در سوراخ بعدی نت شروع (با فاصله نیم پرده) دمیده و همین عمل راتکرار نمائید. مجدداً به همین شکل یعنی به صورت نیم پرده، نیم پرده صدای خود را بالا برده و تا جایی که احساس فشار و ناراحتی در حنجره خود نمی کنید این کار را ادامه دهید. در این تمرین چند نکته حائز اهمیت است:

اولاً: باید حداقل به مدت یک ماه این تمرین را روزی یک یا دو جلسه انجام داده سعی کنید در لابلای تمرینات گاهی بدون استفاده ازدیاپازون و باتکیه برذهن و گوش خود نت ها را اجرا نمائید.

ثانیاً: پس از یک ماه اول که گوش شما به فواصل نیم پرده آشنا شد. مدت یک ماه هم روی فواصل بیشتر از نیم پرده مثلاً 1،1 یا 2 پرده تمرین نمائید تا گوش شما به خوبی با درجات و فواصل بین آنها مأنوس گردد. این کار موجب می شود تادر آینده از ناکوکی ها و فالش های احتمالی که ممکن است در اثنای تلاوت برای شما پیش آید کاسته شود.

ثالثاً: در ماه های بعدی سعی نمائید از مدت کشش هر نت(1تا2دقیقه) کاسته و بر سرعت اجرای نت ها بیفزائید. در این حالت ممکن است به مرور به مرتبه ای برسید که تمامی نت ها یادرجات صدای خود رادر کمتر از 5 ثانیه  اجراء نمائید.

رابعاً: تلاش نمائید همان طور که صدای خود رادر جه به درجه بالا می برید. به همان  شکل هم به جای اولیه بازگردانید درواقع لازم است این تمرینات هم به شکل صعودی و هم به شکل نزولی انجام پذیرد.

خامساً: پس از دو هفته اول تمرینات، سعی نمائید یک تا دو درجه به بالاترین حد صدای خود اضافه نمائید. دقت کنید که این افزایش باید با یک شیب ملایم و بدون فشار غیر منطقی به حنجره صورت پذیرد.

سادساً: توجه داشته باشید این تمرینات به شکل خلاصه تر و کوتاه تر می تواند به منظور گرم کردن صدا، مورد استفاده قاری پیش از تلاوت های تمرینی وی قرار گیرد.

تمرین پردازش صوت(صدا سازی)

این تمرینات معمولاً بادو رویکرد متفاوت انجام می گردد:

اول: تمرینات کنترل شدت یا ولوم صدا

دوم: تمرینات بهبود طنین صوت(پردازش طنین)

پیش از هر سخنی در خصوص این تمرینات لازم است نکاتی را به استحضار شما خوانندگان گرامی برسانیم:

نکته اول این که اگر چه هرانسانی از نظر طنین ذاتی صدا، دارای شخصیتی خاص می باشد که صدای او را از دیگران متمایز و مشخص می سازد و حتی به این اعتبار، زیر و بمی صدای فرد نیز جزوی از این شخصیت است که ممکن است یک صدا را گیرا و جذاب و دیگری راغیر جذاب جلوه دهد. اما باید دانست که تا حد قابل توجهی می توان به مدد تمرین و ممارست طنین صدا راتغییر داده و بهبود بخشید. نکته دوم، در مورد شدت و حجم صدای افراد مختلف است، همانگونه که در منابع فیزیک صوت آمده است صداها از نظر شدت و حجم دارای مراتب مختلفی هستند. در انسان ها هم این شدت ورسایی متفاوت است گاهی برخی از افراد حتی هنگام صحبت کردن معمولی هم، به قدری صدایشان دارای شدت و قوت است که گوش اطرافیان خود را می آزارد و در مقابل عده ای هم هستند که هنگام تکلم صدایشان به سختی به فاصله یک تادو متری می رسد. یکی ازمسایل مهم در هر نوع فعالیت خوانندگی و از جمله هنر تلاوت قرآن بکارگیری میزان مشخص و مطلوبی از این شدت و حجم است، به طوری که بر دامنۀ زیبائی صدا و آهنگ ها افزوده شود. به چنین موضوعی کنترل شدت و حجم یا استفاده صحیح از ولوم صدا گفته می شود.

اول) تمرین روی کنترل شدت و حجم

فرض نمائید رادیوی منزل شما در حال پخش تلاوت قرآن است اما ولوم صدای رادیو به اندازه ای نیست که شما کلمات آیات مورد تلاوت را به خوبی تشخیص دهید در این حالت شما با زیاد کردن ولوم رادیو میزان انرژی صوتی بیشتری را وارد فضای اطراف رادیو می نمائید و به این ترتیب ضمن این که خودتان صدا را با وضوح بیشتری می شنوید دیگر اهالی منزل هم که در اتاق های دیگر هستند می توانند از تلاوت قرآن بهره مند گردند. عملی که در این حالت اتفاق افتاده است افزایش ارتفاع یا فرکانس صدای قاری نیست بلکه افزایش شدت و توان صدای اوست که با واحدی به نام وات و علامت(W) مشخص می گردد که ارتباطی بابم و زیر خواندن وی ندارد. علت تأکید روی این مطلب این است که بسیاری به اشتباه حجم، شدت، بلندی و رسایی صدا را بازیر و بمی یکسان می انگارند در حالی که گاه دو صدای هم فرکانس ممکن است از شدت و حجم یا بلندی متفاوتی برخوردار باشند.

در مثال یاد شده، شدت و حجم به وسیله فن آوری و توسط تنها یک پیچ ولوم که خارج از اراده قاری است افزایش یا کاهش می یابد. اما این امکان وجود دارد که انسان با میل و اراده خود این ولوم را در صدای خود و به هنگام صحیت کردن یا خواندن ایجاد کند. برای دستیابی به این موضوع باید تمرینات زیر انجام گردد:

ابتداء بااستفاده از همان روش قبلی و با بهره مندی ازدیاپازون واجرای صدای نت ها از پائین به بالا عمل کرده و این بار هنگام امتداد صوت در هر نت سعی نمائید از بالاترین شدت، کم کم صدا را به اندازه ای ضعیف نمائید که به مرز زمزمه(در گوشی صحبت کردن) و بی صدایی برسد و در مرتبه دوم همان نت را به شکل عکس یعنی از صدای ضعیف به صدای قوی اجراء نمائید و این کار را روی تمامی درجات و نت های موجود در صدایتان ادامه دهید. مدت این تمرین همانند تمرین قبلی است. اما ذکر دو نکته مهم درباره این تمرینات لازم است:

نخست اینکه: برخی از صداها که ذاتاً شدیدتر و قوی تر هستند نیاز افزون تری به این تمرینات دارنددر حالی که ممکن است صداهای لطیف تر به طور ذاتی از شدت و حجم مناسبی برای تلاوت برخوردار بوده و نیاز کمتری به این نوع تمرینات داشته باشند.

نکته دوم این که لازم است ابتدا تکنیک یافن کم و زیاد کردن ارادی صدا را فرا بگیرید تا سپس در جای خود بتوانید از این فن درتلاوت استفاده مناسب بنمائید.

پس از گذراندن این مرحله از تمرینات، بهتر است آن را به شکل عملی در تمرینات تلاوت خود به کار گیرید برای این کار شایسته است هر ردیف لحنی را 3 تا 4 بار با شدت های مختلف(در همان درجه صوتی) تکرار نموده صدای خود را ضبط کنید تا پس از پایان تلاوت و استماع مجدد آن به درک لازم از بهترین و مناسب ترین اندازه شدت در صدای خود دست یابید.

استفاده از این تمرینات درتلاوت قرآن دو کاربرد مختلف دارد.

اولاً: با این تمرینات، قاری می آموزد به طور کلی چه اندازه ای از شدت یا ولوم صدای خود را در تلاوت مورد استفاده قرار دهد که این استفاده مناسب از شدت و حجم موجب افزایش عمر صدا خواهد شد، این کاربرد بیشتر رویکرد صوتی دارد تا لحنی.

ثانیاً: گاه استفاده از ولوم برای تزئین و تجمیل نغمات و الحان صورت می پذیرد به طوری که اگر در بعضی از مواضع نغمه یا لحن از کم و زیاد کردن  ولوم استفاده شود آن نغمه یا لحن زیباتر جلوه می کند. که این کاربرد بیشتر رویکرد لحنی دارد.

دوم تمرین بهبود طنین(پردازش طنین)

توجه داشته باشید که هدف از این تمرین تنها بهبود کیفیت صدای موجود است و اگر کسی تصور کند که با این گونه تمرینات می تواند شخصیت و ذات صدای خود راعوض کند، کاملاً در اشتباه است اما این تمرین به شخص کمک می نماید به شکل تصنعی، صدای خود را از مناسب ترین موضع در دستگاه تکلم، تشدید و خارج نماید.

شایع ترین مورد استفاده این تمرینات برای کسانی است که عادت به خیشومی یا توی بینی خواندن دارند. همانگونه که میدانید وقتی هوا از حنجره عبور کرده و تارهای صوتی را به ارتعاش در می آورد در مسیر عبور در فضاهای مختلفی تحت تأثیر قرار می گیرد این فضاها عبارتند از حلق و گلو(فارنکس)، دهان(جوف)، بینی(خیشوم) و سینوس ها.

صدا پس از خروج از دستگاه تکلم با رنگ ها و کیفیت های متفاوتی به گوش ما می رسد و اگر نقش حلق بیشتر باشد صدا کمی خفه تر و به اصطلاح ته چاهی شنیده شده و به همان میزان هم خش ها و فرکانس های زاید صدا کمتر می گردد. حتی زاویه باز و بسته بودن لب ها هم در نوع صدا و حالت آن تأثیری مستقیم دارد.

در این تمرین یاد می گیرید که چگونه با جابه جا کردن محل تشدید صدا، بهترین و مطلوب ترین کیفیت صدای خود را پیدا کنید. ابتدا برای فهم بیشتر موضوعی سعی کنید، صدای شخصیت های مختلف تلویزیونی یا کارتونی را تقلید نمائید. در این کار اتفاقی که می افتد این است که شما با تغییر محل تشدید صدا سعی می کنید به صدای فردی که از او تقلید می کنید نزدیک شوید. از این موضوع استفاده کرده و تلاش کنید ابتدا صدای خود را درون گلو یا حلق تشدید و کم کم محل تشدید را به سمت بالاتر انتقال داده، این کار را بارها تکرار و تمرین نمائید. بدیهی است در این جابه جایی ها صداهای مختلفی با شخصیت های متفاوت قابل تولید است. برای مثال، افرادی که در صدای آنها فرکانس های اضافی وجود دارد و به عبارت دیگر صدایشان خش دار یا رگه دار شنیده می شود می توانند با عقب بردن محل تشدید صدا به سمت حلق از میزان فرکانس های زاید صدا کاسته و به اصطلاح صدای صاف تری تولید نمایند یا اشخاصی که عادت به تشدید صدا در بینی و خیشوم دارند می توانند با مسدود کردن حفره های بینی به وسیله دست در هنگام تولید صدا مسیر صدا را از بینی و سینوس ها به سمت جوف یا فضای دهان سوق دهند. این کار نیاز به استمرار زیادتری داشته تا به مرور عادت خیشومی خواندن از بین برود.

مسئله حائز اهمیت در این بخش این است که گاه ممکن است در پرده های پائین صدا طنین یا رنگ صوتی مناسبی داشته باشد اما در طبقات بالاتر، از رنگ مناسبی برخوردار نباشد. بدیهی است چنین افرادی باید تمرینات مربوطه را در طبقات پر فشار بیشتر انجام داده و با استفاده از روش یاد شده در پرده هائی که احساس می نماید صدا زیبائی و رنگ مناسبی ندارد تغییرات لازم را ایجاد نمایند. به ویژه در هنگام تلاوت قرآن که صدا از حالت محض تبدیل به الفاظ و حرکات در قالب نغمات می گردد، مسئله تغییر رنگ صدا بیشتر مشخص می گردد. بنابراین علاوه بر تمرینات یاد شده بهتر است مدتی هم صرف تمرینات با کلام در قالب تلاوت قرآن، آن هم در پرده های متوسط و فوق متوسط گردد، تا قاری بتواند به وضعیت ثابتی از نظر رنگ صدا دست یابد.

تمرین استقامت صدا

از آنجا که کاربرد صدا در هنر تلاوت قرآن با تمامی انواع هنرهای آوازی متفاوت بوده و در این هنر قاری هیچگاه نمی تواند در اثنای برنامه به استراحت لازم بپردازد، مسئله استقامت صدا و نحوۀ استفاده از صوت امری بسیار مهم به حساب می آید. معمولاً مدت استفاده بهینه از یک صدا در افراد گوناگون با یکدیگر تفاوت دارد. برخی اوقات دیده می شود که یک قاری پس از 10 تا 15 دقیقه تلاوت به مرور کیفیت صدای اولیه خود را از دست داده و دچار خستگی زودرس می شود. در حالی که برخی از افراد می توانند به راحتی در حدود 1 تا 5/1 ساعت به تلاوت بپردازند بدون این که توان و استقامت خود را از دست بدهند. این تفاوت ها به یک مسئله مهم باز می گردد: نخست) عوامل ارثی(ژنتیک) یا نژادی می تواند یکی از دلایل کم یا زیاد بودن استقامت صدا باشد. زیرا همان طور که استقامت برخی نژادها به لحاظ بدنی و یا برخی افراد به لحاظ ژنتیک بیشتر از سایر نژادها و افراد است ممکن است در خصوص صوت هم این تفاوت ها وجود داشته باشد. بنابراین در چنین مواردی برای اصوات کم استقامت نمی توان کار چندانی انجام داد.

دوم) نوع استفاده از صوت، همان طور که در قسمت های پیشین بیان گردید، مطمئناً آنهائی که صدای خود را با شدّت و قوت بیشتری در تلاوت مورد استفاده قرار می دهند و یا به طور پیوسته و متوالی از طبقات صوتی بالا و پر فشار استفاده می کنند، سریع تر به انرژی اندوخته شده صدای خود پایان داده و متعاقباً خستگی زودتر به سراغشان می آید. از همین دست می توان به کسانی اشاره نمود که پیش از ایجاد آمادگی لازم که در تلاوت از طریق اجرای پرده های بم و متوسط حاصل می شود. خیلی زود اوج گرفته و به این ترتیب تارهای صوتی را در معرض خستگی زود هنگام قرار می‌دهند. به هر حال برای کسی که می خواهد به مدت 25 تا 30 دقیقه تلاوت نماید. اجرای پرده های بم و ماقبل متوسط به مدت 5 تا 6 دقیقه امری ضروری به شمار می رود.

سوم) تمرین های مناسب، کاملاً روشن است یک دونده ماراتن که معمولاً در مسابقات رسمی بیش از 40 کیلومتر را در دو ساعت و اندی می دود، هیچگاه در روزهای نخست ورزشی خود قادر به طی چنین مسافتی در مدت زمان یاد شده نبوده است. یقیناً او از مسافت های بسیار کوتاه تر آغاز و رفته رفته بر استقامت خود افزوده است. در به کار گیری صدا نیز چنین موضوعی کاملاً صادق است. معمولاً افراد مبتدی در روزهای آغازین قادر به تلاوت های بیش از 5 تا 7 دقیقه نمی باشند اما به مرور و طی یک روند منطقی و با استفاده از برنامۀ تمرینی همراه با شیب ملایم می توانند روز به روز بر مدت تلاوت خود افزوده و این مدت را به 25 تا 35 دقیقه که زمانی کاملاً طبیعی و استاندارد برای افرادی است که به طور بالقوه چنین ظرفیتی را دارند، افزایش دهند.

در اینجا ذکر یک نکته ضروری است و آن این که گاهی مشاهده می شود افراد با سابقه در امر خوانندگی تنها پس از دقایقی از شروع برنامه صدایشان دچار مشکل شده و رخش و گرفتگی اجازه هنر نمائی به آنها نمی‌دهد. قطعاً چنین مسئله‌ای ریشه‌ای غیر طبیعی داشته و باید علل و درمان آن را نزد پزشکان متخصص حنجره جستجو نمود، زیرا به احتمال فراوان این موضوع ناشی از نوعی بیماری در حنجره یا تارهای صوتی است و ربطی به استقامت صدای فرد ندارد.

اولاً: تمرینات مربوط به تحریر و جنبه های مربوط به آن بهتر است در قالب تمرینات لحنی همراه با کلام صورت پذیرد تا علاوه بر بهبود کمیت تحریرها، کیفیت آنها هم بهینه گردد.

ثانیاً: تمرینات صوتی حتماً باید در مکان هایی صورت گیرد که قاری بتواند بازگشت صدای خود را بشنود. بنابراین تلاوت در فضای باز و یا فضاهایی که صوت را جذب می کند موجب فشار بیشتری به حنجره می شود و چنین مسئله ای قطعاً به صدای قاری آسیب وارد می کند.

ثالثاً: استمرار در تمرینات و پرهیز از شتابزدگی، امری کاملاً ضروری است و باید دانست که بسیاری از کیفیت های صدا به مرور و در بستر گذر زمان بروز می کند به عبارت دیگر پختگی صدا مقوله ای است که با مرور زمان و گذشت ایام حاصل می شود به شرط آن که تمرینات منظم و متناسبی وجود داشته باشد.

اول) تمرینات افزایش تنفس

ابتدا باید توجه نمود که به طور کلی انسان ها از نظر جسمانی و فیزیکی کاملاً با یکدیگر متفاوت بوده هر کسی ویژگی ها و قابلیت های خاص خود را دارد. همان طور که توان بدنی افراد تفاوت های آشکاری با یکدیگر دارد ممکن است کمی یا زیادی نفس در انسان ها هم متفاوت بوده و امری کاملاً طبیعی به نظر آید. امّا با این وجود نقش تمرینات و ممارست ها را در ازدیاد نفس نمی توان انکار کرد هر چند افراد نادری هم یافت می شوند که بدون تمرین و به طور ذاتی از نفس طولانی بهره مند هستند.

می دانید که تنفّس در انسان از دو بخش متفاوت «دم» و «بازدم» تشکیل شده است که هر کدام در جای خود از اهمیت ویژه ای برخوردار است بنابراین تمرینات مربوطه باید به گونه ای انجام شود که هر دو عمل را در بر گیرد. برای انجام تمرینات مربوطه به دم و بازدم، بهتر است سه دورۀ زمانی 20 تا 30 روزه را در نظر بگیرید.در دورۀ اول به تمرینات «دم» دوره دوم به تمرینات «بازدم» و بآلاخره دورۀ سوم هم به تمرینات ترکیبی(دم و بازدم) اختصاص دارد. نحوۀ تمرین به این شکل است که در هر دوره، باید روزی سه مرتبه به مدت 10 تا 15 دقیقه تمرینات زیر را انجام دهید:

در دوره اول سعی کنید عمل دم را به شکل «تلمبه وار» و با شمارش توسط انگشتان دست، انجام دهید. ممکن است ریه های شما در نوبت اول با 4 الی 5 شماره پر شود. پس از پر شدن ریه ها مدت 15 تا 30 ثانیه نفس را نگه داشته و پس از اینکه احساس سنگینی در شقیقه ها و سر خود نمودید نفس را به یکباره رها کرده، مجدداً همین عمل را تکرار نمائید. نکتۀ قابل توجه این است که در روزهای بعد تلاش کنید تعداد شماره ها را افزایش داده و مدت حبس نفس را تا جائی که امکان دارد بیشتر نمائید. پس از طی دوره اوّل نوبت به بخش دوم تمرینات که نقش مهمّی در کنترل بیرون دادن نفس دارد می رسد.

در این بخش تمرینات عکس دورۀ اوّل انجام می شود. در دوره اوّل عمل نفس گیری با شماره انجام می شود امّا در این دورۀ نفس گیری(دم) به طور دفعی و یکجا صورت می گیرد و پس از مکث 15 تا 20 ثانیه ای به همان شکل «تلمبه وار» و با شماره، عمل باز دم و یا بیرون دادن نفس انجام می پذیرد. در این دوره نیز سعی کنید بر تعداد شماره های بیرون دادن نفس و نیز مکث در هنگام حبس نفس بیفزائید.

اما تمرینات دورۀ سوم ترکیبی است از دو دورۀ قبلی، به این شکل که در این تمرینات باید تلاش کنید هم با شماره نفس گیری کرده و هم با شماره نفس را بیرون دهید. این مرحله از تمرینات سخت ترین مرحلۀ تمرینات افزایش نفس است. به همین دلیل لازم است ابتدا از شماره های کمتری استفاده کنید و میزان مکث فیما بین دو عمل دم و بازدم را از کم به زیاد تنظیم نمائید. بدیهی است تعداد شماره ها تا 10 الی 12 شماره به مرور زمان قابل افزایش است و به همین نسبت طول نفس شما را هم زیادتر خواهد نمود.

برای درک بهتر افزایش نفس خود بهتر است پیش از شروع تمرینات یاد شده میزان نفس خود را در طول قرائت یک قطعه قرآنی اندازه گیری و ثبت نمائید تا پس از طی مراحل سه گانه فوق بتوانید متوجه پیشرفت خود و میزان افزایش نفس تان شوید.

دوم) تمرینات تنفس صحیح

آنچنان که معروف است تنفس در انسان به دو شکل سینه ای(صدری) و شکمی (بطنی) انجام می شود. معمولاً در حالت بیداری و به ویژه انجام فعالیت های بدنی یا ورزشی، نفس های انسان سریع تر و کوتاه تر و به گونه ای است که بیشتر قسمت شانه ها و سینه تکان می خورد. در حالی که در هنگام استقرار و آرامش بدن و به ویژه خواب، نفس ها کندتر و طولانی تر بوده و به شکلی است که قسمت شکم انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. به همین دلیل است که در هنگام خواب به جای شانه و قفسۀ سینه، شکم انسان بالا و پایین می رود. کاربرد هر کدام از این دو نوع تنفس با یکدیگر متفاوت است. حتی در تلاوت قرآن هم گاه نیاز به تنفس صدری است و گاه نیاز به تنفس بطنی.

همان طور که می دانید مسئله تنفس و طول نفس در هیچ یک از فنون آوازی به اندازۀ تلاوت قرآن کریم از اهمیت برخوردار نیست. زیرا همان طور که پیش تر آمد امکان تجدید نفس در اثنای اجرای یک نغمه یا ردیف لحنی برای قاری وجود ندارد. در حالی که در سایر فنون آوازی مانند ابتهال یا آواز سنتی چنین ضرورتی وجود ندارد. اکنون با یادآوری مجدّد این مسئله لازم است توجه نمائید که نوع تنفس در تلاوت قرآن تا چه اندازه می تواند اثر گذار باشد با این توضیح که مثلاً تمامی قطعات قرآنی را نمی توان با نوع تنفس صدری تلاوت کرد، بلکه در برخی اوقات ناچار است نفس هایی را مورد استفاده قرار دهد که طول و عمق بیشتری برخوردار است و البته این گونه نفس گیری، تنها در نوع دوم یعنی تنفس بطنی امکان پذیر است. بنابراین یک قاری قرآن باید تلاش کند تا خود را به نفس گیری بطنی عادت دهد. هر چند کاربرد نفس های صدری در تلاوت بیشتر است. برای دست یابی به تنفس بطنی لازم است روزی سه مرتبه تمرینات زیر را به مدت 10 دقیقه انجام دهید.

به پشت بخوابید و سعی کنید بدون تکان خوردن قفسه سینه و شانه ها به گونه ای نفس گیری نمائید که هوای داخل شده به ریه ها به قسمت پائین تر یعنی پشت دیافراگم منتقل می شود. سعی کنید به مدت 15 ت 20 ثانیه نفس را نگه داشته سپس رها کنید. در هر بار تلاش نمائید نفس های شما عمیق تر از قبل شود. پس از آن که نیمی از آن تمرین را در حالت خوابیده به پشت انجام دادید لازم است نیمۀ دیگر را در حالت چهار زانو انجام دهید این مسئله به شما کمک می کند تا در حالت نشسته یعنی وضعیت تلاوت قرآن هم به این گونه تنفس عادت نمائید.

در اینجا لازم است به یکی از مشکلاتی که معمولاً در تلاوت برخی از قاریان دیده می شود و ارتباط مستقیمی با مسئله نفس دارد اشاره کنیم و آن این است که گاهی وجود فشار نفس در پشت حنجره موجب تغییر حالت اصلی صوت در شخص گردیده و اجازۀ بروز قابلیت های صدا را به وی نمی دهد. این موضوع بیشتر به دلیل اضطراب های ناشی از عدم اعتماد به نفس و در نتیجه افزایش ضربان قلب در موقع تلاوت است. همان طور که می دانید در موقع افزایش ضربان قلب بدن نیاز به نفس های سریعتر پیدا می کند و چون در اثنای تلاوت این امکان برای قاری وجود ندارد، فشار نفس رفته رفته زیادتر و به حنجره منتقل می شود. در نهایت صدا قادر نخواهد بود کیفیت واقعی خود را بروز دهد. در چنین و ضعیتی حال قاری مانند کسی است که گوئی بُغضی در گلو دارد و روشن است که حالت بُغض هم نخستین تأثیر خود را روی تارهای صوتی می گذارد. برای رفع این حالت علاوه بر این که هیچگونه بر اضطراب خود در هنگام قرار گرفتن در شرایط استرس زا غلبه و آن را کنترل نمایند، اما پاره ای دیگر خود به تنهائی قادر انجام به چنین کاری نبوده حتماً نیازمند آن هستند که تحت نظر متخصص قرار گرفته و احیاناً حتی در نوع شدیدتر اضطراب نیز از داروهای لازم استفاده نمایند. واضح است گروه دوم در وضعیت غیر عادی قرار داشته و به احتمال فراوان هم قادر به انجام فعالیت هائی نظیر بازیگری،خوانندگی، تدریس یا سخنرانی که نیازمند اعتماد به نفس بالائی است نخواهند بود. بر این اساس مسئلۀ تلاوت قرآن در حضور مردم را هم باید از آن دسته کارهائی دانست که انجام آن برای افرادی که مبتلا به اضطراب شدید هستند امکان پذیر نیست. پس روی سخن ما بیشتر با کسانی است که قادر هستند با انجام تدابیری چند اضطراب خود را کنترل و آن را کاهش دهند.

اضطراب و علل پدید آمدن آن چیست؟

اضطراب را می توان یک احساس مبهم ناخوشایند هراس و دلواپسی با منشاء ناشناخته دانست که وقتی به فرد دست می دهد موجب عدم اطمینان، درماندگی و برانگیختگی فیزیولوژیک او می شود. وقوع مجدد موقعیت هائی که قبلاً استرس زا بوده اند و یا فر از آن موقعیت ها آسیب دیده و یا عدم شناخت از موقعیت های جدید باعث اضطراب در انسان می شود. همه انسان ها در زندگی خود دچار اضطراب می شوند اما اضطراب شدید و مزمن امری غیر عادی و مشکل ساز است. تحقیقات نشان داده است که اضطراب عموماً در خانم ها، طبقات و اقشار کم درآمد و محروم و افراد میان سال و سال خورده بیشتر از سایرین است.

در هنگام اضطراب، مکانیسم های دفاعی بدن فعال شده و به دنبال آن ترشح آدرنالین از غدد فوق کلیوی افزایش یافته و موادی که از تجزیه آدرنالین در بدن جمع می شوند در نهایت بخش های مختلف بدن را تحت تأثیر قرار می دهد. جالب است بدانید تلاش برای پرهیز از اضطراب و یا تفکر به آن خود موجب اضطراب بیشتر در فرد می شود. بنابراین فرآیند غلبه بر اضطراب، فرآیندی زمان بَر است که به مرور حاصل می آید. منشاء اضطراب ممکن است در افراد متفاوت و گوناگون باشد. سابقه خانوادگی، اعتماد به نفس پائین(عدم خودباوری)، خستگی و کار زیاد، ایده‌آل گیرئی غیر منطقی، وقوع موقعیت هایی که قبلاً استرس زا بوده اند از مهمترین عوامل ایجاد اضطراب در اشخاص هستند.

اما از نظر متخصصان عوامل فرعی دیگری هم در وقوع اضطراب نقش دارند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

دور بودن از خود واقعی و نقش بازی کردن در صحنه های مختلف زندگی، به این مفهوم که برخی از افراد ویژگی های واقعی خود اعم از ظاهری مانند نوع چهره، قد و وزن و یا صفات شخصیتی خود را نپذیرفته و همواره در تلاش هستند چیزی غیر از آنچه هستند را جلوه دهند. این دوگانگی خود منجر به افزایش نگرانی و تشویش در فرد می شود. وجود فاصله زیاد بین خود واقعی و آرمان های فرد هم این گونه است. به هر حال هر انسانی برای خود، ویژگی های مطلوب و ایده آلی را تصور می کند که دوست دارد به آنها برسد  اما زمانی که این ایده آل ها با ویژگی های واقعی او فاصله زیادی داشته و دسترسی به آنها برای وی مقدور نباشد، چون فرد نمی تواند آن طور که دوست دارد باشد این مسئله موجب ایجاد اضطراب و نگرانی در وی می گردد. نپذیرفتن شرایط واقعی زندگی و امکانات محیطی و عدم سازگاری با آن، ضعف و بیماری های جسمی و عدم درمان به موقع آن، احساس تنهایی و عدم حمایت روحی و روانی در زندگی، مصائب و مشکلات زندگی و فشارهای محیطی پیوسته و مداوم به ویژه زمانی که فرد قدرت حل مسئله و سازگاری اش ضعیف باشد، اختلال در غدد تیروئید، بیکاری و کم تحرّکی، نداشتن نظم و بزنامه ریزی در زندگی هم از دیگر عوامل اضطراب زا هستند.

شایع ترین علامت های اضطراب در انسان را می توان خشک شدن دهان، خشونت، گرفتگی و لرزش صدا، مشکل در عمل بلع، تند شدن ضربان قلب و تنفّس(تپش قلب) لرزش یا پرش عضلات بدن، انقباض و گرفتگی عضلات، سردرد، کمر درد، عرق کرن، تهوّع، اسهال، سرگیجه، برهم خوردن تمرکز، ایجاد مشکل در حافظه و بروز اختلال در روابط اجتماعی و شغلی بر شمرد.

روش های پیشگیری و کاهش اضطراب

اول) بالا بردن اعتماد به نفس

یکی از راه های غلبه بر اضطراب بالا بردن اعتماد به نفس در شخص است. این کار می تواند از طرق مختلفی انجام پذیرد. نخستین موضوع تقویت ارتباط با خدا است. اصولاً افرادی که ارتباط مؤثر و خوبی با خدای خود دارند از اطمینان قلبی و اعتماد به نفس خوبی هم برخوردار هستند. تحقیقات نشان داده است که بیماری های روانی ناشی از ناراحتی های روحی و مصائب زندگی که امری معمولی در امور تمام انسان هاست در میان افراد مذهبی که ارتباط معنوی خوبی با خدای خود دارند بسیار کمتر از سایر افراد است. مؤمن واقعی با تکیه بر رابطۀ صمیمانه و خالصانه ای که با معبود خود دارد با عناصری همچونن ترس، اضطراب و تزلزل بیگانه است. عبادات به خصوص نماز، دعا و استماع تلاوت قرآن تأثیر به سزائی در روحیۀ ما دارد زیرا توجه کامل به خدای متعال و دوری از اشتغالات فکری که در حین نماز و دعا به وجود می آید و حتی تا مدتی پس از نماز آثار آن باقی است، باعث ایجاد حالتی از آرامش روانی در فرد می شود که تأثیر مستقیمی در بالا بردن روحیه و در نتیجه افزایش اعتماد به نفس او دارد.

قرآن کریم هم سخن لطیفی در این زمینه دارد آنجا که می فرماید:

الذّینَ آمنوا و تَطمَئِنَ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللهِ ألاَ  بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُ القُلوبُ

حتی برخی مطالعات نشان داده که پخش تلاوت قرآن برای بیمارانی که از بیماری های روحی رنج می برند تأثیر بسیار شایانی در بهبود بیماری آنها داشته است. بر این اساس اگر کسی نماز می خواند اما از سوی دیگر آرامش قلبی لازم را هم ندارد باید در نحوه ارتباط با خدای خود و نمازش تجدید نظر کند.

علاوه بر این برای بالا بردن اعتماد به نفس، توجه به توانائی ها و استعداد های خود و تکرار آنها در ذهن و به تعبیر متخصّصان امر، دادن پیام های مثبت به خود نظیر «من می توانم»، «منن از دیگران چیزی کمتر ندارم» و «خدا به من توانائی های خوبی داده است که باید آنرا به ظهور برسانم» و امثال این پیام ها تأثیر شگرفی در روحیه و اعتماد به نفس انسان دارد و البتّه در مقابل آن باید از دادن پیام های منفی استرس آور هم خودداری کرد.

یکی دیگر از راه های افزایش اعتماد به نفس به ویژه در مسئلۀ مداحی در حضور جمع، «میدان دیدن» تدریجی و قرار گرفتن در محیط هائی است که ممکن است استرس زا باشند. مداح باید به مرور خود را با عرصه های مختلف آشنا کرده آنها را تجربه کند و هر بار یاد بگیرد که چگونه بر اضطراب های خود غلبه نماید. اعتماد به نفسی که از آن صحبت می کنیم چیزی نیست که به یکباره حاصل آید بلکه تنها گذر زمان و در یک کلام عبور از میدان ها و عرصه های مختلف است که چنین محصولی را به دنبال دارد.

دوم) اندیشیدن به زمان حال

اندیشیدن به زمان حال و کنار گذاشتن سوابق گذشته از یک سو و رؤیاها و آرزوها از سوی دیگر، آرامش ذهنی فرد را افزایش می دهد. اصولاً از دیدگاه متخصّصان امر، مشغول کردن ذهن به کاری که در حال انجام آن هستیم و فکر نکرن به زمینه های استرس زای آن بسیار در کاهش اضطراب مؤثر است. بسیاری از افراد در هنگام اجرای مداحی یا اندکی پیش از آن فکر خود را معطوف به این موضوع می کنند که دیگران چه قضاوتی دربارۀ نحوۀ خواندن او انجام خواهند داد؟ و یا گاهی بر اساس یک سابقۀ اجرای ناموفق قبلی فکر خود را بی جهت مشغول و درگیر آن سابقۀ قبلی ساخته و در نتیجه زمینه های اضطراب را برای خود فراهم می آورند. در حالی که اگر در لحظۀ اجرای مداحی فکر خود را روی اشعار و نحوۀ ارائه بهتر و مطلوب تر متمرکز کنند و به گذشته و یا عواقب احتمالی بعدی فکر نکنند به خودی خود استرس آنها به نحو چشمگیری کاهش خواهد یافت.

سوم) کسب اطلاعات لازم در مورد شرایط تنش زا

اساساً کسی که از محیطی پر نور و روشن وارد فضایی تاریک می شود، به دلیل عدم آگاهی و شناخت از محیط جدید و نداشتن دید کافی به طور طبیعی دچار اضطراب می شود. در حالی که اگر بیشتر بداند، فضای جدیدی که در آن وارد شده است دارای چه ابعاد هندسی است و یا چه وسایل و تجهیزاتی در کجای آن قرار دارد حتی با وجود تاریکی و نبود دید کافی، بدون هیچ نگرانی وارد آن می شود. بی اطلاعی از موقعیت جدیدی که فرد با آن روبرو می شود نیز همین گونه است. کسب اطلاعات و آگاهی از شرایط موجود در موقعیت تازه ای که فرد با آن مواجه خواهد شد سبب می گردد وی کمتر دچار دلوالپسی و نگرانی شود.

چهارم) ارتباط با افراد و دوستان(اجتماعی بودن)

معمولاً بیشتر کسانی که دچار اضطراب می شوند، تمایلی به برقراری ارتباط با دیگران ندارند و البته خود این «انزوا طلبی» باعث افزایش استرس و اضطراب در آنها می شود. در حالی که ارتباط با افراد مختلف به ویژه آنان که می توانند فرد را به خنده(حتی برای مدتی کوتاه) وادار کنند باعث از یاد بردن نگرانی و تشویش در فرد می شود..

بنابراین کسانی که سعی در ارتباط با دیگران دارند طی یک روند زمانی بر اضطراب خود غلبه می نمایند. اصولاً افراد اجتماعی که به سرعت با دیگران ارتباط برقرار می کنند از آرامش روحی بیشتری هم برخوردار هستند.

پنجم) رژیم غذایی مناسب و سالم

مطالعات دانشمندان نشان داده است که نوع غذایی که مصرف می کنیم تأثیرات مستقیم و غیر مستقیمی در افزایش یا کاهش اضطراب در ما دارد. برای مثال مصرف غذاهای پر چرب و شیرین، نمک زیاد و کافئین و نیز استفاده بیش از اندازه ویتامین هائی مانند A،D ، E وK که با ذخیره شدن در بدن می توانند اثرات سمّی داشته باشند باعث ایجاد اختلال در بدن و در نتیجه افزایش اضطراب می شوند. در حالی که استفاده از غذاهای متنوع و حاوی انواع مواد لازم برای بدن به میزان متعادل و همچنین نوشیدن حدود 2 لیتر آب در روز، عدم پرخوری و حفظ وزن مناسب موجب کاهش اضطراب می شود.

ششم) فعالیت بدنی منظم

انجام ورزش های منظم یکی از راه های جلوگیری و درمان اضطراب است. پژوهشگران می گویند پیاده روی تند و سریع به مدت 40 دقیقه در روز به نحو چشمگیری میزان اضطراب را کاهش می دهد. علاوه بر این ورزش کرن باعث بالا رفتن کارآئی دستگاه تنفّس و گردش خون و در نتیجه شادابی فرد می شود و شادابی، دشمن اضطراب و استرس است.

هفتم) خندیدن

مطالعات روانشناسی ثابت کرده است که خنده از سالم ترین راه های جلوگیری از فشار روانی است زیرا به هنگام خنده، جریان خون در مغز افزایش یافته و هورمون های ضد درد که موجب احساس خوشی و سلامتی در شخص می شوند، در مغز آزاد شده و در مقابل میزان هورمون های استرس زا در خون پائین می آید و البته کاهش این هورمون ها در بدن خود به خود اضطراب شخص را کاهش می دهد.

هشتم) انجام تمرین های مخصوص

امروزه بسیاری از متخصصان به جای تجویز داروهای آرام بخش، از درمان های غیر داروئی برای درمان بیمارانی که از اضطراب رنج می برند استفاده می کنند. هر چند استفاده از این روش ها بیشتر مربوط به کسانی است که از اضطراب های شدید رنج می برند اما برخی از آنها می تواند حتی برای افرادی که در پاره ای از اوقات دچار استرس می شوند نیز مورد استفاده قرار گیرد.

از آن جمله می توان به دو موضوع«آرمیدگی» و «حساسیت زدائی» اشاره نمود که به طور خلاصه شرح داده می شود:

در روش آرمیدگی(آرام سازی) به فرد یاد  داده می شود تا ماهیچه های بدن خود را به مرور و به ترتیب به آرامش کامل در آورد بدین شکل که درمانگر از فرد می خواهد پس از کشیدن چند نفس عمیق ابتدا ماهیچه های یک قسمت مانند دست راست را به حالت انقباض در آورده و بعد آن را شل کند تا وی بتواند احساس شل شدن و آرمیدگی را در عضلات آن قسمت درک نماید. سپس این تمرین را به ترتیب در مورد تمامی قسمت ها مانند پیشانی، فکّ، گردن و پا ها به اجرا در می آورد و به این ترتیب پس از مدت زمانی در حدود 15 تا 20 دقیقه فرد به حالت آرمیدگی کامل بدن دست می یابد.

احساس آرامش و راحتی که هر بار پس از انقباض عضلات یک فرد به او دست می دهد به او کمک می کند تا بتواند به تدریج بر تنش ها و استرس ها ی خود غلبه کند. به دنبال این مرحله، مرحله حساسیت زدائی انجام می شود. در اینجا از فرد تحت درمان خواسته می شود روی یک کاناپه یا صندلی راحت دراز کشیده و یک صحنه آرامش بخش مانند یک منظره یا چشم انداز زیبا را در ذهن تجسّم کند. سپس از وی خواسته می شود تا اولین صحنه اضطراب آور را به ترتیب اهمیت تجسّم نماید. در این حالت اگر وی کمترین اضطرابی را در خود احساس کرد باید بلافاصله فکر کردن به آن صحنه را قطع و مجدداً به صحنه آرامش بخش قبلی باز گردد. پس از 15 تا 30 ثانیه حالت آرامش، دوباره از وی خواسته می شود تا همان صحنه اضطراب آور را در ذهن مجسم و مجدداً به حالت قبل بازگردد و این عمل تا آنجا تکرار می شود که فرد از تجسم صحنه یا لحظه اضطراب زا، دیگر هیچ اضطرابی را تجربه نکند.

از دیگر روش های کاهش تنش و اضطراب در انسان که توسط برخی از افراد متخصص به بیماران توصیه می شود نوشتن سادۀ هیجانات و احساسات بر روی کاغذ است زیرا نوشتن موجب تسکین فشارها و تنش های روانی ناشی از مشکلات و رویدادهای سخت زندگی می شود. در واقع نوشتن نوعی تخلیه روانی است که اجازه تجمّع آسیب های روحی را در شخص نمی دهد همانگونه که بسیاری از افراد با صحبت کردنبا دیگران خود را تخلیه می کنند.

منظور از خش در صدا چیست؟

وقتى که دقیق به صداى خش دار گوش کنیم مى‏بینیم که در بین صدا رگه‏اى شبیه به یک خط مستقیم وجود دارد که جنس صداى آن خشن و نامطلوب است و موجب مى‏گردد طراوت، زیبایى، رسایى، شادابى و لطافت صدا از بین برود و خیلى زود خسته شود. دلایل ایجاد خش در صدا عبارتند از:

1 –  گرم نکردن صدا

2 –  عدم استفاده صحیح از تارهاى صوتى

3 – نداشتن تکنیک صحیح

4 –  استفاده زیاد و بیش از حد تارهاى صوتى

نکته‏اى که لازم است دوستان مداح به آن توجه ویژه‏اى بکنند این است که براى آنکه عمر صدایشان کم نشود باید خیلى مراقب صداى خود باشند. اگر به طرز صحیح و اصولى از صداى خود استفاده نکنند، خیلى زود صداى خود را از دست داده و برطرف کردن خش از صدا، تقریبا غیر ممکن مى‏گردد اما راه‏هاى برطرف کردن آن عبارتند از:

1 –  استراحت صوتى ( یعنى به فراخور گرفتگى خشى که در صدا ایجاد شده، مدتى را که حد اقل 1 ماه مى‏باشد، آواز نخوانیم حتى کمتر صحبت کنیم)

2 –  فراگیرى اصول صداسازى و تکنیک آوازى

3 – داشتن آرامش روحى، روانى در همه حال و دورى از فشارهاى عصبى (عصبانیت و فشارهاى عصبى یکى از آفت‏هاى صدا است).

با توجه به اینکه مداحان عزیز در اکثر به فراخور حال مجلسى که در آن قرار دارند شروع به داد زدن و استفاده نادرست از صداى خود مى‏کنند بعضا شاهد آن هستیم که مرتبا دچار گرفتگى صدا مى‏شوند. این استفاده نادرست از تارهاى صوتى خود باشند. به موقع و به جا از صداى بپردازند مى‏بایست خیلى خیلى مواظب تارهاى صوتى خود باشند. به موقع و به جا از صداى خود استفاده کنند، از داد و فریادهاى بى مورد خوددارى کنند، حتما قبل از اجرا سیستم صوتى را به دقت چک کنند، سیستم‏هاى صوتى فاقد کیفیت که صدایى شبیه بلندگوهاى بوقى دارند باعث خسته شدن صدا، فشار به صدا و در نهایت بروز خش مى‏گردد